Merhaba, daha önce bu yazımda nootropiklerin ne olduğundan, kullanım amaçlarından bahsetmiştim. Bu yazı dizisinde ise kategorize etmiş olduğum nootropiklerin etki mekanizmaları ve potansiyel etkileri hakkında sizleri bilgilendirmek istiyorum. Bu yazıyı önce okuyorsanız, bu yazıda bahsi geçen tıbbi terimler için nörokimya ile alakalı yazımı bir nevi mini ansiklopedi, sözlük gibi kullanabilirsiniz. Dilerseniz başlayalım:
Adaptojenler
Rhodiola Rosea (Altın Kök)
Rhodiola Rosea, Türkçe adıyla Altın Kök bitkisi, geleneksel Çin tıbbında tonik olarak uzun süre kullanılmış, düzenleyici ve enerji verici etkilerinden dolayı Vikingler tarafından da kullanılmış olduğu rivayet edilen bir adaptojendir. Rhodiola stresi azaltmak, fiziksel ve zihinsel enerjiyi arttırmak için kullanılabilir. Bahsedilen etkileri Monoamin ve opioid sentezine,taşınmasına ve reseptör aktivetelerine katkıda bulunarak gerçekleştirmektedir. Opioid etkisi çok güçlü değildir. Oksidatif stres, beyindeki serbest radikallerin azaltılması, apotezi gibi koşulların iyileşmesinde etkilidir. Avrupa, Asya ve ABD’de depresyon, Alzheimer gibi rahatsızlıkların tedavisinde bitkisel bir ilaç olarak kullanımı mevcuttur. Stres ve kortizol seviyeleriyle doğrudan bağlantılı HPA Axis’e etki ederek, buradaki aktiviteyi iyileştirmesinin yanısıra. İçinde bulunan salidroside (salitrozid) ve rosavine (rozavin) bileşenlerinin serotoninerjik ve dopaminerjik sistemleri düzenleme ve destekleme etkileri olduğu yapılan çalışmalarla gözlemlenmiştir.
Kullanmayı düşündüğünüz taktirde, kök bitki ekstrenizin %5 oranında salidroside içermesi önceliğiniz olsun. Psikoaktif etkilerinin efektif bir biçimde görülebildiği ideal değerdir. %3 / %1 orana sahip bir ekstre kullanıyorsanız dozunuzu 100 – 150 mg kadar arttırmanız tavsiye edilir.
Kore Ginsengi (Kırmızı Ginseng)
Kore ginsengi, belki de tarihte en uzun süre kullanılmış, güvenilirliği ve psikoaktif etkilerinin plasebodan üstün olduğu kanıtlanmış adaptojenlerden biridir. Kan basıncı stabil hale getirme, cinsel fonksiyonlara (üreme kabiliyeti, sertleşme vs…) pozitif etki etmesi ve zihinsel enerjiyi gözle görülür ölçüde arttırması en bilinen etkileri arasındadır. Nitrik Oksit sentezine doğrudan etki edebilme kabiliyetine sahip olması dolayısıyla adaptojen grubundaki çoğu nootropik gibi anti-enflarmuar etkileri bulunmaktadır. Bunu kısaca serbest radikaller gibi, bilişsel fonksiyonlarınıza zarar veren unsurları elimine etmesi olarak tanımlayabilirim. Bahsettiğim olay, sıklıkla göz ardı edilmektedir. Yaşam koşulları ya da başka sebeplerden ötürü çoğu insan, yeterli beslenememekle kalmayıp üstüne üstlük bir de yanlış beslenmekte ve vücudundaki serbest radikallerin artmasıyla beraber negatif bilişsel ve fiziksel etkiler yaşamaktadırlar.
Kore Ginsengi oksidatif stresi azaltması ve tiroid fonksiyonlarına olan pozitif etkisi sayesinde depresyon ve kaygı tedavisinde neredeyse antidepresanlarla eşdeğer etkinlikte olduğu gözlemlenmiştir.
Gingko Biloba (Mabet Ağacı)
Kelimenin tam anlamıyla bin yıllık ağaç diyebileceğimiz Ginkgo Biloba’ya ait yapraklar Geleneksel Çin Tıbbında bin yıllardır tedavi amaçlı kullanılmaktadır. Gingko Biloba, dopaminerjik sistem üzerindeki düzenleyici etkisi, bronkodilasyon (rahat nefes alıp verme) sağlaması, kan dolaşımını iyileştirmesi ve damar genişliğini düzenlemesi ile beyne giden kan ve oksijen miktarındaki artış / iyileşme ile odaklanma, duygu-durum gibi pek çok bilişsel fonksiyona pozitif yönde etki etmesi ve güvenilirliği ile ünlü bir adaptojendir. Amerikan ordusunun askeri personelin kullanımı için düzenlenmiş olduğu takviyeler el kitapçığına da 2017 senesinde adını yazdırmıştır.
Ashwaganda (Hint Ginsengi)
Bilişsel faaliyetleri arttırıcı (kısa / uzun süreli hafıza, odaklanma …) etkisinden ziyade stresi azaltması, anksiyete bozuklukları gibi zihinsel performansını tam randımanlı kullanmanıza engel olabilecek durumları ortadan kaldırmasıyla ünlü olan bir adaptojendir. Vücudun strese olan direncini arttırdığı gözlenmiştir. Uyku kalitesini arttırmaktadır.
Rasetamlar
Rasetamlar, en çok bilinen üyesi Pirasetam’ın ilk kez 1950-1964 seneleri arasında Corneliu E. Giurgea tarafından sentezlenmesi ve sonraları pirasetam üzerinde yapılan kimyasal oynamalarla elde edilen diğer üyelerin de aileye eklenmesiyle birlikte, 2009 senesinde popülerlik kazanmaya başlamıştır. Uzun süredir rasetam molekülleri nootropik etkileri sebebiyle tercih edilmektedir. Pirasetam, AMPA reseptörlerinin pozitif alosterik modülatörüdür. Fakat, kullanımına bağlı olarak görülen etkilerin bu mekanizmasıyla pek de bir ilgisi yok. İyon kanallarına olan etkisinden ötürü ana ateşleyici nörotransmiterjik sistemimiz olan glutaminerjik sistemin işlevselliği arttıdığı düşünülmektedir ancak etki mekanizması bununla sınırlı değil.
Muskarinik asetilkolin reseptörlerindeki düzenlemeleri aracılığıyla asetilkolinin işlevselliğini arttırması; öğrenme sürecine sağladığı katkılar, dikkat süresini arttırması , belleği güçlendirmesi ve bellekten geri çağırımı iyileştirmesi gibi nootropik etkilerinin en büyük sebeplerinden biri. Özellikle yapı olarak insanlarınkine çok benzeyen bir beyne sahip olan farelerde iyon kanallarına olan etkisinden ötürü (Sodyum,Potasyum) adenilat kinazın faaliyetlerini arttırıp, beynin kullandığı ATP miktarında önemli ölçüde bir artışa sebep olduğu gözlenmiştir.
ATP’yi vücudumuzun enerji ve ısı üretimi için kullandığı bir nevi yakıt gibi düşünürsek, bu etki mekanizmasının bilişsel fonksiyonlara olabilecek pozitif olumlu etkilerini de az çok görebiliriz. Beyindeki KREBS döngüsünü de arttırdığı görülen Pirasetam, aynı zamanda sağ ve sol yarım küreler arasındaki iletişimi de arttırma etkisine sahip.
Pirasetam üzerinde yapılan kimyasal oynamalarla elde edilen analog molekülleri de kısaca özetlemek gerekirse:
Anirasetam: Pirasetamın hemen ardından 1970 senesinde Hoffman La-Roche tarafından sentezlenmiştir. Pirasetama ek olarak 5HT-2A ve D2 reseptörlerinde agonist (aktive edici) etki göstermesi sebebiyle anksiyetenin azalmasını sağladığı ise anektodlar arasındadır. Yaratıcılık gerektiren işlerle uğraşan kişilerin sıklıkla tercih ettiği bir nootropik olup, pirasetamdan daha güçlü etkilere sahip olduğu düşünülmektedir.
Oksirasetam: Anirasetam ve pirasetamdan sonra sentezlenmiştir. Bu ikisine ek olarak D-aspiratik asit salınımını da tetiklediği düşünülmektedir.
Fenilpirasetam: Pirasetam fenil halkası bağlanılarak ilk defa SSCB’de elde edilen bu nootropik, pirasetamdan daha fazla beyni koruyucu işleve sahip olmakla kalmayıp aynı zamanda rasetam ailesinin en yoğun uyarıcı etkiler taşıyan üyesidir. Verdiği fiziksel ve zihinsel enerjiden ötürü doping kabul edilip, atletler için yasaklı maddeler arasında yerini almıştır. Konsantrasyon, kısa süreli bellek gibi bilişsel fonksiyonları gözle görülür ölçüde arttırdığı klinik çalışmalarla kanıtlanmıştır.
Pramirasetam: Doğu Avrupa’da nörodejeneratif rahatsızlıklar yaşayan hastaların tedavisinde kullanılmakta olduğu bilinip, etki mekanizması pirasetamdan daha güçlüğü olduğu varsayılmaktadır fakat henüz netleştirilememiştir.
Henüz daha yeni keşfedilmiş kolorasetam (coluracetam) gibi analogları, haklarında yeterli klinik çalışma bulunmadığı ve güvenli olup olmadıklarına dair fazlaca spekülasyon olmasından ötürü eklemeyeceğim, dilerseniz bu molekülleri kendiniz araştırıp bilgi sahibi olabilirsiniz.
Kapanış / Faydalı Notlar:
Bahsi geçen nootropiklere dair herhangi bir dozaj bilgisi vermedim zira kişinin sahip olduğu duyarlılık ya da bünyeye göre değişkenlik gösteriyor. Genel olarak , adaptojenler için Sahip olduğunuz kilo (kg) başına yaklaşık 15-30 mg çoğunlukla yeterli olacaktır. Rasetamlar içinse durum biraz farklı. Kapsül / tablet şeklinde kullanımı yaygın olduğu için en düşük dozunun (ve başlangıç için ideal olanın) 1 kapsül / tablet olduğunu ( Anirasetam yağda çözünebildiği için onu öğünlerinizden sonra almak emilimi açısından daha faydalı) söyleyebilirim. Yazıda bahsi geçen çalışmaların linklerini ve isimlerini (APA format) yine her zamanki gibi aşağıya bırakacağım. Sorularınız olursa lütfen çekinmeyin, esen kalın.
Kaynaklar
Kang S.Y., Schini-Kerth V.B., Kim N.D. Ginsenosides of the protopanaxatriol group cause endothelium-dependent relaxation in the rat aorta. Life Sci. 1995;56:1577–1586.
Kim N.D., Kang S.Y., Schini V.B. Ginsenosides evoke endothelium-dependent vascular relaxation in rat aorta. Gen Pharmacol. 1994;25:1071–1077.
Darbinyan V, Aslanyan G, Amroyan E, Gabrielyan E, Malmstrom C, Panossian A. Clinical trial of Rhodiola rosea L. extract SHR-5 in the treatment of mild to moderate depression. Nord J Psychiatry. 2007;61(5):343–348.
